Begin 2013 wonen we het Wereldkampioenschap Schaatsen bij, in het nieuwgebouwde Olympische Stadion. Aanwezige sportjournalisten, sporters en sportbestuurders kijken verbijsterd om zich heen. Het bouwstof ligt nog op de hightech schaatsbaan. Buiten is het Olympisch terrein een modderput. Hotels zijn brak en slecht gelegen, en waar kan je in vredesnaam normaal eten en drinken? Alle Russische chansons, charmante sanatoriums of familiehotels worden door deze sportelite in een klap van de tafel geveegd. Om de Spelen in een subtropisch conflictgebied te kunnen verantwoorden, is de ‘legacy’, de erfenis van de Spelen een van de belangrijkste redenen om Spelen toe te wijzen aan een gebied, en een van de belangrijkste argumenten om die te verdedigen. De Spelen in Beijing, China, 2008 worden – zo bleek deze avond uit gesprekken met het Nederlands Olympisch Comité, gezien als succesvolle Spelen, zowel op de manier waarop China zich in 2008 zou hebben opengesteld voor de rest van de wereld, als op de manier waardoor hierdoor mensenrechtenissues besproken konden worden. De massale deportaties van bewoners en criticasters voor de Spelen, en de toenemende censuur sindsdien wordt daarbij voor lief genomen.
Rusland verwacht langdurige sociaal-economische veranderingen ten goede door de Spelen.
Het is de vraag wat de ‘legacy’ van Sotsji wordt. Op de website van het organiserend comité wordt enthousiast gesproken over de tastbare en ontastbare erfenis van de Spelen. Rusland verwacht langdurige sociaal-economische veranderingen ten goede door de Spelen. Sotsji 2014 wordt een voorbeeld van zakelijk bestuur voor de hele regio. Hoe in Sotsji wordt omgegaan met natuur en cultuur, en een stad heeft gemoderniseerd – dat zal Russen nog lang bijblijven, zo staat geschreven. Het organisatiecomité wijst op de stadions, van wie enkele verhuisbaar zijn en in andere delen van Rusland zullen worden opgebouwd. Het Olympische gebied aan de kust, het ‘coastal cluster’, zal ook een Formule 1 racecircuit worden en de overgebleven ijshallen worden congrescentra. Het openingsstadion zal in 2018 het WK Voetbal huisvesten.
Investering in Rusland
Ondanks de kritiek van oppositiepolitici als Boris Nemtsov, die de Russische overheid en de oligarchen ervan beschuldigd 30 van de 50 miljard dollar te hebben verdoezeld, staat Poetin nog pal achter zijn project. Net zoals hij het in 2007 verdedigde doet hij dit nog steeds. Het zuiden van Rusland is nu aantrekkelijker geworden, zei hij begin september. De Russen moeten weer in Rusland op vakantie gaan, niet naar Turkije of verder. Bovendien, zei hij, zullen hier in de toekomst voortdurend sportevenementen plaatsvinden die Sotsji en Rusland op de kaart blijven zetten. Het geld is goed besteed, verdedigt Poetin de 50 miljard dollar, en alle aantijgingen van corruptie.
Legacy
Maar in Sotsji betwijfelen activisten de erfenis van de Spelen. Zij wijzen op vervuilde rivieren, ontplofte vuilnisbelten, natuurgebieden in de bergen waar steeds meer terrein wordt afgesnoept en rioleringssystemen die niet naar behoren werken en energie-opwekking die minder groen is dan beloofd.
Een tumultueuze aanloop
2013 was geen droomjaar voor het organiserend comité. De testevenementen verliepen officieel goed, maar achter de schermen heerste ongeloof over de chaotische toestand waarin de voorbereidingen zich bevonden. Veel hotels waren medio 2013 nog niet afgebouwd. Begin 2013 voltrok zich nog de scene die in hoofdstuk V wordt beschreven, het publiekelijk beschimpen en afvallen van de hierna ontslagen Achmed Bilalov vanwege de vertraging en corruptie. Volgens rapporten van veiligheidsdiensten bleken vervolgens steeds meer Kaukasiërs training te krijgen in Syrië, en vechten daar mee in de oorlog. Volgens berichten op de spreekbuis van de islamitische strijdgroepen Kavkaz Center werd hen echter gemaand de biezen te pakken en terug naar de Kaukasus te reizen. Daar ligt jullie oorlog, zou hen gezegd zijn. Het is een van de redenen die Poetin aanvoert bij zijn voortdurende loyaliteit aan de Syrische leider Assad. Zijn tegenstanders zijn dezelfde terroristen die Rusland in de Kaukasus bevecht, zegt hij.
De anti-homo propagandawet
Al jaren was het aan de gang, in de provinciesteden van Rusland; conservatieve, nieuwe wetten die vooral richting homoseksualiteit en homoseksuelen gericht zijn. Juist in 2013, het jaar voordat het herboren Rusland zich aan de wereld moet presenteren, bereikten deze wetten de hoofdstad. Eind juni 2013 tekende ook Poetin deze wetten, waarin propaganda voor homoseksualiteit richting jongeren strafbaar wordt. De vaag gestelde bewoordingen van de wet maken het breed toepasbaar. De wet past in de conservatief-nationalistische tendens van de regering-Poetin. Meer en meer wordt het samenbindende element van Rusland gezocht in het christendom, de eigen orthodoxe kerk en de daarbij passende normen en waarden. Maar met deze wet is een eerste wet getekend die – potentieel – een hele bevolkingsgroep discrimineert. Dat gebeurt niet met de mensenrechtenschendingen in de Kaukasus of met de grootschalige corruptiezaken. Dat zijn problemen van een zeer grote orde, maar raken niet specifiek en wettelijk bepaald die ene groep mensen. In veel landen, geleid door organisaties als Human Rights Watch en Amnesty International, ontstak dan ook een storm van protest. Het al vaak wantrouwig bekeken regime-Poetin zou juist met deze wet definitief een morele grens zijn overgestoken, naar beneden. Rusland had het er kortstondig moeilijk mee het beleid uit te leggen. Dat dat nodig was, is al opmerkelijk. Maar juist omdat de wet zo vaag is, en er potentieel genoeg homoseksuele sporters, fans en andere aanhang de Spelen in Sotsji gaan bezoeken, had de internationale gemeenschap en het IOC een stok om mee te slaan. Was hun veiligheid gewaarborgd? De arrestatie van vier Nederlandse documentairemakers in Moermansk maakte duidelijk dat dit in principe niet zo was. Rusland begon te schipperen. Hoge functionarissen bezwoeren het IOC dat er niets aan de hand was tijdens de Spelen. Maar de minister van sport Vitaly Moetko, gooide al snel roet in het eten, dat de sporters en bezoekers de lokale wetten dienden te respecteren. Uiteindelijk beloofde Rusland het IOC in een officieel schrijven dat er tijdens de Spelen – volgens het Olympisch handvest – niet gediscrimineerd zou worden. Maar slechts enkele weken later verklaarde president Poetin het hele district Sotsji tot een demonstratievrije zone, enkele gebieden daargelaten.
Fort Sotsji
Met de veiligheidswet, een presidentiële verordening, poogde Poetin een definitief document op te maken waarin de grote bedreigingen van zijn Spelen voorkomen kunnen worden. De verordening gaat demonstraties tegen Poetins regime, wetten of mensenrechtenschendingen tegen, waardoor deze niet of zeer moeilijk het beeld van de Spelen kunnen bepalen. Ten tweede verandert Sotsji in een fort. De grens met Abchazië wordt gesloten voor andere dan geregistreerde voertuigen. Sotsji verandert in een fort. Op deze manier kan Abchazië definitief geen graantje meepikken van de Spelen. Voor toeristen lijkt het onmogelijk te worden een dagje Abchazie te bezoeken. En ook andersom zitten de Abchazen redelijk opgesloten in hun land. Alleen lopend zijn zij er zeker van naar Sotsji te kunnen komen. In de Noord-Kaukasus loopt de militaire veiligheidszone tot aan de grens met Kabardië-Balkarië, die extra streng bewaakt zal worden. Rondom Sotsji, tot diep in de bergen is een ‘beperkte zone’ aangelegd, waarin personen en auto’s extra streng kunnen worden gecontroleerd en geweerd.
Glamoureuze Spelen
Sinds we aan The Sochi Project begonnen, in de herfst van 2008, zeggen we tegen iedereen die ons verhaal aanhoort en vol verbazing bedenkt dat in dit gebied de Spelen worden georganiseerd, dat het vast allemaal goed komt. Sterker nog, dit worden vast de meest glamoureuze Spelen ooit. Ook al hangt ergens misschien een brug met plakband aan elkaar, en zullen bezoekers vast genoeg hilarische taferelen meemaken in de restaurants en service-economie van Sotsji – zoals elke bezoeker aan Rusland zal herkennen – the games will go on.
Sotsji is Poetin’s eigen Potemkin-dorp.
Sotsji tegen die tijd zal zijn veranderd van een ietwat verwaarloosde Sovjet-badplaats in Poetin’s eigen Potemkin-dorp. Stadions die – zoals een bewoner die voorheen op de kustvlakte woonde – als ufo’s uit de hemel zijn neergedaald. De Spelen dienen ter meerdere eer en glorie van Poetin’s vijftienjarige bewind in Rusland. Het zijn de duurste Spelen ooit. Spelen die georganiseerd worden naast een gewelddadig en armoedig achterland. Maar dat zult u niet zien. Het Rusland dat de bezoekers, sporters en tv-kijkers voorgeschoteld zullen krijgen is het folkloristische Rusland van de prachtige rivieren, houten datsja’s, gehoofddoekte Engelstalige meisjes met schalen bosbessen en frambozen en het Rusland van Poetin en de oligarchen, waar alles goud blinkt en voorspoed en moderniteit moet uitstralen. Dat opent de deur naar een veel bredere discussie over Rusland anno 2014 en hoe het ooit zo ver is gekomen dat hier de Olympische Spelen zijn neergestreken. Goed, nu moeten we niet te heilig doen over sportevenementen, denk aan onder andere Beijing 2008, Argentinië 1978 en Berlijn 1936. Toch, na deze acht hoofdstukken, nog even een laatste opsomming van de rariteit van deze keuze. Laat het prachtige Spelen worden voor de sporters, maar besef wel dat Spelen als deze flink in tegenspraak zijn met die waarden waar de Olympische Spelen en het IOC voor zegggen te staan: tolerantie, vriendschap en non-discriminatie, in the true spirit of sportsmanship.
1
Het worden de duurste Spelen ooit. Niet alleen omdat de Spelen zijn georganiseerd in een subtropische badplaats waar tot voor kort nul IOC/Olympische Spelen-gekwalificeerde faciliteiten waren en echt alles van de grond af aan is opgebouwd, maar ook omdat deze Spelen het product zijn van een grenzeloos corrupte economie, die het grootste land op aarde inwendig verrot. Hiervan heeft vooral een groep vertrouwelingen rondom Vladimir Poetin geprofiteerd.
De Spelen zijn het product van een grenzeloos corrupte economie.
2
De Spelen zijn grotendeels gebouwd door importarbeiders uit Centraal-Azië. Dat betekent de laagst mogelijke lonen, zonder contracten en in erbarmelijke omstandigheden. Er zijn de afgelopen jaren genoeg opstanden uitgebroken, er zijn vele internationale controles geweest, maar vooral gold: voor elke dwarse werknemer zijn er twee anderen die niet zeuren. Human Rights Watch publiceerde er begin dit jaar een dramatisch rapport over.
3
De Spelen zijn gebouwd in een kwetsbaar kuuroord, waar met grof geweld (ingrijpen door politie en ordetroepen) vuilnisbelten in kwetsbaar, beschermd gebied zijn opgesteld. Rivieren zijn omgeleid of vervuild en de skioorden zijn gebouwd in UNESCO-beschermd gebied. Greenpeace heeft geregeld de alarmklok geluid. Goed – de Kaukasus is nog steeds onvergelijkbaar puur en schoon vergeleken met de Alpen bijvoorbeeld, maar het is gebeurd. Overigens heeft het organiserend comité enkele concessies nadat de VN-milieuorganisatie UNEP met aanbevelingen kwam.
4
De Spelen worden georganiseerd aan de rand van een conflictgebied: Abchazië. Goed – nu heeft Rusland er sinds het toewijzen van de Spelen aan Sochi in 2007 voor gezorgd dat Abchazië geen conflictgebied meer is, maar een door Rusland, Nicaragua, Venezuela, Vanuatu, Nauru en misschien Tuvalu erkend land (na de augustusoorlog tussen Georgië en Rusland in 2008), maar nog steeds is Abchazië een VN-erkende deelrepubliek van Georgië, en lijkt een diplomatieke vrede nog ver weg. De grens met Georgie is stabiel – door een grote Russische troepenmacht. Alleen intern rommelt het nog in Abchazië. Geregeld vinden er politieke en zakelijke afrekeningen plaats.
5
De Spelen worden georganiseerd aan de rand van nog een conflictgebied – de Noord-Kaukasus, een strook van 7 autonome republieken binnen de Russische Federatie. Eigenlijk is de Noord-Kaukasus onder Russische heerschappij nooit rustig geweest. Lees Poesjkin, lees Lermontov, lees Tolstoj en dan een moderne Rus als Babtsjenko. Rusland heeft er alles aan gedaan dit gebied rustig te krijgen: gehele volkeren verplaatst naar Turkije, gehele volkeren verplaatst naar Kazachstan en verder, hele landstreken verbrand, het gebied geprobeerd te koloniseren en te herbevolken met Kozakken en Georgiërs, lokale bestuurders omgekocht of gedood, een hele republiek in puin gelegd zoals in de twee Tsjetsjeense oorlogen, maar rust heeft het nooit gekend. Weet je nog al die aanslagen in Moskou? Beslan? Vladikavkaz? Die kwamen allemaal voort uit de separatistische groeperingen in de Noord-Kaukasus. De veiligheidsoperatie rond Sochi 2014 wordt geacht meer dan 2,5 miljard euro te kosten. Niet verwonderlijk, met zoveel separatisten en opstandelingen aan de andere kant van de bergen, die niets liever willen dan Poetin’s feestje verstoren. Overigens: de Russische veiligheidsdienst FSB, maar ook de VS waarschuwen nu voor Noord-Kaukasische strijders die in Syrië vechten voor de opstandelingen, en hierna – gepokt en gemazeld – misschien wel zin hebben in een kruip-door-sluip-door richting Sochi.
6
In diezelfde Noord-Kaukasus is de mensenrechtensituatie belabberd. Het aantal zaken uit de Noord-Kaukasus overstelpt het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg. In de regio zijn legio verhalen te vinden over vermissingen, moorden door (lokale) veiligheidsdiensten, martelingen, vooringenomen procesvoering tijdens rechtszaken, vriendjespolitiek en corruptie. In een deelrepubliek als Tsjetsjenië zijn dorpen te vinden die met door Straatsburg opgelegd boetegeld uit Moskou zijn herbouwd, om deze redenen. Federale en lokale veiligheidsdiensten hebben bijna almacht in deze regio, waar grote gebieden onder een bijna permanent KTO (contra-terroristisch regime, een soort noodtoestand) staan, waarin mensenrechten sowieso geen plaats hebben.
7
De afgelopen jaren heeft nog een groep gevochten voor boycot van de Spelen in Sochi. Op Facebook zijn ze te vinden onder de naam No Sochi 2014. Zij zeggen dat juist in Sochi hun volk is vernietigd en over de wereld verstrooid en noemen dit de vergeten Circassische genocide van 1864. Inderdaad staat vlakbij Krasnaya Polyana, waar de skisporten worden georganiseerd, een Russisch monument waar de overwinning op de Circassiërs, en hiermee de overwinning van de Russen in de Kaukasusoorlog wordt herdacht. In de jaren hieromheen zijn honderdduizenden Kaukasiërs, waaronder de volkeren die het land Circassië vormden gedood of verdreven naar het Ottomaanse Rijk, waar ze nu een redelijk machtige diaspora vormen in landen als Turkije, Jordanië, Syrië, Israel, Egypte en Libië.
8
In Rusland worden dissidente stemmen op alle mogelijke manieren het zwijgen opgelegd. De vergelijking met de Zomerspelen in 2008 dringt zich hier op. De media hebben meer speelruimte dan in China, maar die speelruimte is zeer betrekkelijk. Het aantal advocaten, mensenrechtenactivisten en journalisten dat onder Poetin onder dubieuze omstandigheden is gedood, of gewoon bij klaarlichte dag vermoord is niet te tellen. Herinner Natalia Estemirova, Anna Politkovskaya, Stanislav Markelov, Anastasia Baburova en Hadzhimurad Kemalov. Pussy Riot, Mikhail Khodorkovsky en Aleksej Navalny zijn niet de enigen die na een politiek proces dwangarbeid kregen opgelegd. Rusland is – zo gaat de titel van een bekend boek over Poetin – een virtuele democratie. Een autoritair regime waar met schijn-democratische middelen legitimiteit wordt verkregen.
9
Over de anti-homopropagandawetten is genoeg geschreven, zie het bijzonder eloquente betoog van Stephen Fry. Zijn vergelijking met het Naziregime is eigenlijk absurd, maar in de praktijk zie je wel dat na deze vage, breed interpreteerbare wetten her en der lokale ambtenaren, politici, officiers van justitie en – het meest zichtbaar – extremistische, nare groepjes het heft in eigen hand nemen en de vage wetten tot een praktische uitvoering weten te brengen. Bovendien is deze wet discriminerend en doelgericht, in tegenstelling tot de willekeurige chaos en ellende die je als Rus kan treffen door alle eerder genoemde factoren als uitbuiting, corruptie, geweld, politieke processen of door in de Noord-Kaukasus geboren te zijn.
10
De Spelen worden het 15-jarig regeerjubileum van Poetin.
De Spelen zijn het privé-project van Vladimir Poetin. Als een zonnekoning overzag hij de organisatie en bouw van de Spelen. Hij heeft de Spelen hoogstpersoonlijk naar Rusland gehaald. Tijdens zijn toespraak aan het IOC in 2007 wond hij er geen doekjes om. “The Olympic Family will feel at home in Sochi”. Tegenstanders van zijn regime – in binnen- en buitenland vinden daarin argumenten voor een boycot van de Spelen. De Spelen worden het 15-jarig regeerjubileum van Poetin. Onder zijn leiding is Rusland verrezen uit de as van de val van de Sovjet-Unie en de woelige jaren ‘90, maar dreigt aan de andere kant weer te veranderen in een repressief regime, waar de miljarden aan oliedollars slechts mondjesmaat de bevolking bereiken. Het Potemkin-dorp Sotsji verandert daar weinig aan, behalve dat het weer voor even de gevoelens van nationale trots kan aanwakkeren. De contrasten tussen Sotsji en Moskou en de Noord-Kaukasus en vele andere plattelandsstreken van Rusland blijven gigantisch. Zoals iemand uit Krasny Vostok (hoofdstuk 3) ons zei: stel je voor dat ze die 50 miljard aan ons hadden gegeven, verdeeld onder alle inwoners van de Russische Federatie. Goed, je houdt er niet heel veel aan over, maar het is een begin.
